Rukopisi Karađoz-begove biblioteke u Mostaru

Autor: Osman Lavić

Na prostoru Bosne i Hercegovine u vremenu od početka XVI do kraja XIX stoljeća osnovano je približno stotinu medresa. Svaka medresa je u svome sastavu imala manju ili veću biblioteku. Kada se uzme u obzir da su i veće džamije, tekije i druge obrazovne ustanove imale priručne biblioteke, onda dolazimo do mnogo većeg broja biblioteka koje su postojale u naznačenom periodu u Bosni i Hercegovini.

Knjižni fond većine ovih biblioteka je usljed raznih katastrofa na našim prostorima (ratovi, požari) te nemara i pomanjkanja osjećaja o značaju i vrijednosti ovoga kulturnog blaga, upropašten ili raznesen po svijetu.

Nerijetko, vrlo vrijedni rukopisi koji se ljubomorno čuvaju u orijentalnim zbirkama u Beču, Istanbulu, Bratislavi, Parizu svjedoče o bibliotekama Mostara, Sarajeva, Počitelja, Prusca i drugih gradova u Bosni i Hercegovini.

Mostar je, inače, bio administrativni, prosvjetni i kulturni centar Hercegovine pa su se, shodno njegovom položaju i značaju, u njemu osnivale i razvijale mnoge obrazovno-kulturne ustanove. Među tim ustanovama biblioteke su, svakako, zauzimale vrlo važno mjesto.

U radu pod naslovom Muslimanske biblioteke u Mostaru, rahmetli Hivzija Hasandedić na kraju kaže: “Rezimirajući sve što smo naprijed iznijeli, možemo zaključiti da je u Mostaru, za vrijeme turske vladavine, osnovano više od 150 javnih i privatnih biblioteka koje su posjedovale bar po nekoliko knjiga na orijentalnim jezicima, pretežno iz islamistike.”[1]

Ono što je Gazi Husrev-begova biblioteka značila za Sarajevo, to je za Mostar bila Karađoz-begova biblioteka. Osnovao ju je 977/1570. godine hadži Muhamed-beg, sin Ebu Seadetov, poznat po imenu Karađoz-beg, bez sumnje najveći dobrotvor Mostara i Hercegovine.[2]

Prema do sada poznatim izvorima, to je najstarija ustanova te vrste u Mostaru.[3] Karađoz-beg je prvom vakufnamom, kojom je osnovao džamiju u Mostaru, uvakufio i sedam naslova rukopisa, po svemu sudeći za normalno funkcionisanje džamije ili pak mekteba koji je istom vakufnamom osnovan. Iste godine, ali drugom vakufnamom uvakufio je 100.000 dirhema za finansiranje medrese. Nakon osnivanja medrese, biblioteka je postala njenom pridruženom ustanovom.[4]

Prvi fond biblioteke

Nakon što je osnovana, knjižni fond biblioteke smješten je u istoimenoj džamiji, da bi kasnije bila dograđena posebna prostorija za tu namjenu koja se nalazila uz samu džamiju, u prvo vrijeme muderris medrese brinuo se i o samoj biblioteci, da bi kasnije, kada je knjižni fond narastao, postavljen bibliotekar koji je brinuo o knjižnom fondu, pozajmljivanju i vraćanju knjiga, njihovom inventarisanju itd. Kasnije su i drugi vakifi u Mostaru svojim vakufima pomagali rad Karađoz-begove medrese i biblioteke, iako je Mehmed Ćišić, vakufnamom iz 1848. godine odredio da se iz sredstava njegovog vakufa plaća bibliotekaru Karađoz-begove biblioteke po 150 groša godišnje.[5] Posljednja dva bibliotekara u Karađoz-begovoj biblioteci bili su Bešir Čolaković i hadži Mehmed-ef. Spahić. Biblioteka je preživjela sve nedaće koje su pratile Mostar i održala se do prve polovine XX stoljeća. Prestala je sa radom 1934. godine.

Na osnovu odredbe vakufname iz 977/1570. godine znamo daje vakif za svoju biblioteku uvakufio sljedeće naslove:

• “sedam kompletnih, kaligrafski dotjeranih mushafa, u kožnom povezu, onakvih kakvi se samo poželjeti mogu, koji su napisani prema pravilima tedžvida. Mushafi su uvezani po džuzevima;[6]
• savršeno djelo u jednom svesku iz oblasti tumačenja Kur’ana (tefsir) pod uazivom Al-Kaššāf od Muṣliḥuddīna al-Ḫawārizmīja;[7]
• drugo savršeno djelo u jednom svesku, također iz (oblasti) tumačenja Kur’ana, koje je napisao Al-Qāḍī al-Bayḍāwī aš-Šafi‘ī[8] kao i djelo Šarḥ Šir‘a al-islām iz /područja/ islamske tradicije /hadis/ od mevlana Sayyid ‘Alīja al-Bursawīja;[9]
• djelo iz područja arapskog jezika od Šayḫ al-Aḫtarīja[10], neka im svima Allah podari svoju milost.

/Vakif je odredio/ da mutevelija čuva sva /navedena djela/ i da ih daje jedino licima koja su u stanju da se njima služe, uz jak zalog i pouzdana jamca i da on ovlasti lice koje će se brinuti o njima.”

Na mnogim rukopisima nalazi se bilješka o uvakufljenju, na turskom jeziku:

“Vakuf biblioteke Karađoz Muhamed-bega u Mostaru.”[11] Ni najednom rukopisu nismo pronašli pečat vakifa kao ni pečat Biblioteke.

Mnoge biblioteke u Bosni i Hercegovini su, zbog nedostatka sredstava, propadanjem vakufa iz kojeg su izdržavane, nepridržavanjem izričite odredbe osnivača ili drugih razloga, prestajale sa radom a njihov fond bivao pripojen drugim većim bibliotekama. Tako je, zahvaljujući Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu, Elči Ibrahim-pašinoj biblioteci u Travniku kao i Behram-begovoj biblioteci u Tuzli, sačuvano mnogo dragocjenih rukopisa manjih biblioteka ili biblioteka sa slabijim vakufom. Rukopisi ovih biblioteka bi doživjeli sudbinu sličnih biblioteka koje nisu imale takvu sreću da budu prenesene u jednu od navedenih biblioteka, nego za njihovo postojanje i djelovanje znamo samo iz dokumenata. Sličnu ulogu imala je i Karađoz-begova biblioteka ne samo u Mostaru nego i znatno šire. U njenim policama su sačuvani rukopisi brojnih manjili privatnih, školskih i drugih biblioteka Počitelja, Mostara, Stoca i drugih mjesta u Hercegovini. Ovdje ćemo ukratko predstaviti nekoliko biblioteka koje su vremenom prestale sa radom a njihov knjižni fond pripojen Karađoz-begovoj biblitoeci u Mostaru. Na kraju, i Karađoz-begova biblioteka doživjela je sudbinu naprijed navedenih manjih biblioteka, pa je njen fond, da ne bi propao, premješten u Gazi Husrev-begovu biblioteku u Sarajevu.

Najznačajnije kolekcije u sastavu Karađoz-begove biblioteke

Tokom vremena u Karađoz-begovu biblioteku prispjele su mnoge kolekcije knjiga manjih biblioteka kao što su:

• Biblioteka Derviš-paše Bajezidagića,
• Biblioteka Ahmed-age, daru-s-seadeta,
• Biblioteka Šejha Juje,
• Biblioteka Ibrahim-pašine medrese u Počitelju i
• Biblioteka Ali-paše Stočanina i druge.

Biblioteka Derviš-paše Bajezidagića

Derviš-paša Bajezidagić, pjesnik, državnik i dobrotvor[12], jedna od najsvestranijih ličnosti Mostara s kraja XVI i početka XVII stoljeća, drugom vakufnamom iz 1602. godine, pored ostalog osnovao je i Biblioteku. Na kraju ove vakufname naveden jc spisak knjiga koje je uvakufio, određujući da se iste “ne smiju nikome pokloniti, prodavati, u posjed uzimati, niti igdje iz Mostara iznositi”. Iz ovog spiska znamo da je Derviš-paša uvakufio 46 svezaka[13], uglavnom akaidskih, šerijatskopravnih i djela iz oblasti tesavufa. Biblioteka je zatvorena zajedno sa medresom, prije 1890. godine i prenesena u Karađoz-begovu biblioteku. Nije poznato kakva ih je sudbina kasnije zadesila budući da se danas u Gazi Husrev-begovoj biblioteci čuva samo pet rukopisa koji su tu dospjeli u sklopu Karađoz-begove biblioteke.[14]

Na rukopisima Derviš-pašine biblioteke nalazi se vakifov veći pečat ovalnog oblika i bilješka sljedeće sadržine:

وقف درويش باشا الغازي الموستاري عفي عنه الباري

“Vakuf Derviš-paše al-Gazija, al-Mostarija, neka mu Gospodar grijehe oprosti.[15]

Kao što se vidi, centralna tema djela Derviš-pašine biblioteke bila su djela iz tesavufa, budući da je on osnovao katedru za Mesneviju početkom XVII stoljeća. Iz ove katedre nastala je medresa, a vjerovatno i biblioteka.[16]

Biblioteka Ahmed-age, daru-s-seadeta

Ahmed-aga, sin Alijin, Bošnjak, dār as-sa‘āda,[17] osnovao je medresu u Mostaru prije 1063/1652. godine. Naime, te godine je, kao nadzornik harema na carskom dvoru u Topkapi-saraju (dār as-sa‘āda), uvakufio više rukopisa za svoju medresu. Pošto do sada nije pronađena vakufnama niti neki drugi dokument na osnovu kojeg bi mogli sa sigurnošću utvrditi koliko i koje rukopise je Ahmed-aga tom prilikom uvakufio, moramo se zadovoljiti bilješkama na samim rukopisima da bi mogli prezentovati tabelu naslova djela koja je ovaj vakif uvakufio a koja su, nakon prestanka rada medrese, uključena u Karađoz-begovu biblioteku i danas se čuvaju u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. Na rukopisima ovoga vakifa nalazi se bilješka sljedećeg sadržaja:

Na šerijatski potpuno valjan i ispravan način, uvakufljujem (ovu knjigu), pod uvjetom da se ne može prodati, davati u zalog niti iznositi iz moje medrese koja se nalazi u kasabi Mostar. Onaj ko to izmijeni, a zna kako glasi – pa grijeh za to pada na one koji to mijenjaju; – a Allab, zaista, sve čuje i zna (bilješka na R-3749, fol. la).[18] Na sljedećoj stranici iste folije nalazi se utisnut vakifov pečat u kojem se čita: بندهء أحمد بن علي /Banda-i Aḥmad ibn ‘Alī/ Božiji rob, Ahmed ibn Ali/. Na nekim drugim rukopisima nalazi se bilješka sa nešto različitim sadržajem što ukazuje da vakif nije istovremeno uvakufio sve rukopise. Tako na nekim rukopisima iz 1064/1652. godine nalazimo bilješku: Uvakufio ovu knjigu Aḥmad-aġā, nadzornik harema u carskom dvoru za svoju medresu u gradu Mostaru 1064. godine (R-3584., fol, la).[19] Bilješka o uvakufljenju kodeksa R-3844, (fol. la) u mnogome se razlikuje od ostalih i navodi na zaključak da se radi o istom vakifu, ali bez jasne potvrde za to. Naime, bilješka je na turskom jeziku, vjerovatno pisana prije ostalih, dok je vakif bio qapū-aġā i prije nego je osnovao medresu jer je ovaj rukopis uvakufio za javna predavanja u Mostaru: Uvaženi Ahmed-aga, kapu-agasi, uvakufio je ovaj tefsir za održavanje javnih predavanja u Mostaru, pod uvjetom da se ne može iznositi ni zamijeniti. Onaj ko to izmijeni, a zna kako glasi – pa grijeh za to pada na one koji to mijenjaju; - a Allab, zaista, sve čuje i zna.[20] U prilog ovoj tvrdnji ide i vlasnička bilješka na R-3805, fol. la, kojom Ahmad-aġā kao daru-s-seade uvakufljuje rukopis za održavanje javnih predavanja u Mostaru. Prema ovim bilješkama, u sastavu Karađoz-begove biblioteke nalazilo se 35 rukopisa iz medrese Ahmed-age daru-s-seadeta.[21] Rukopisi su veoma lijepo likovno opremljeni, sa unvanima, pozlaćenim tekstom, kaligrafski ispisani na kvalitetnom papiru, lijepo i stručno uvezani.

Biblioteka Šejha Juje

Mustafa Ejubović, poznatiji pod imenom Šejh Jujo, jedan je od produktivnih pisaca na orijentalnim jezicima iz Bosne i Hercegovine. Živio je na prelazu iz XVII u XVIII stoljeće a slavu pisca stekao je zahvaljujući širokom opusu od najmanje 27 naslova iz raznih naučnih oblasti: usuli-fikha, fikha, nasljednog prava, akaida, sintakse arapskog jezika, stilistike, logike, disputacije, leksikografije i propovjedništva.[22]

Najveći broj Šejh-Jujinih djela nalazi se u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. Za Karađoz-begovu biblioteku uvakufljena su 34 djela, od toga 15 autografa a ostala je, ili prepisao ili su bila u njegovom vlasništvu.[23]

Na nekim rukopisima nalazi se bilješka koju je ispisao njegov učenik i biograf Ibrahim Opijač da je rukopis autograf i da je uvakufljen u Mostaru, zajedno sa ostalim djelima autora, pod uvjetom da se nikome ne daje na upotrebu, osim sa svjedokom i zalogom i da se pri tom odredi tačno vrijeme, preko koga se rukopis ne smije zadržavati, a u kome se može prepisati – kako bi se mogao i drugima dati na korištenje pod istim uvjetima.[24]

U ovaj popis uvrstili smo djela (autografe, djela koja je prepisao ili bio njihov vlasnik) koja su u sklopu Karađoz-begove biblioteke uključena u fond Gazi Husrcv-begove biblioteke u Sarajevu. Samo na nekim od njih nalazi se bilješka njegovog učenika Ibrahima Opijača o uvakufljenju, dok su ostala djela koja je Šejh Jujo napisao, prepisao ili samo posjedovao drugim putevima dospjela u Karađoz-begovu biblioteku u Mostaru.

Biblioteka Ibrahim-pašine medrese u Počitelju

Jedan od dobrotvora Počitelja, Ibrahim-paša Počiteljac, poznat kao Sišman Ibrahim-paša[25], uvakufio je značajan broj rukopisa za džamiju u Počitelju, čime je udario temelje prvoj biblioteci u ovom gradu. Na svim rukopisima ovoga vakifa nalazi se bilješka na perzijskom jeziku u kojoj se navodi da je rukopis za džamiju u Počitelju uvakufio Ibrabim-paša (bilješka na R-3777, fol. la):

وقف ابراهيم پاشا وفقه الله للخير در مسجد خود در قصبهء پوچتل

Samo na jednom rukopisu (R-661), koji nije bio u sastavu Karađoz-begove biblioteke, nalazi se uz bilješku i podatak da je uvakufljen 1083/1672-1673. godine.

Više rukopisa iz ove biblioteke sačuvano je sve do danas. Neki od njih, preko Karađoz-begove biblioteke u Mostaru, dospjeli su u Gazi Husrev-begovu biblioteku u Sarajevu. Drugi su na razne načine dospjeli u Orijentalni institut u Sarajevu[26], Hrvatsku akademiju znanosti i umjetnosti u Zagrebu[27], Arhiv Hercegovine u Mostaru[28], Nacionalnu i univerzitetsku biblioteku Bosne i Hercegovine[29] i Provincijalat hercegovačkih franjevaca u Mostaru.[30]

Biblioteka Ali-paše Rizvanbegovića Stočevića

Galib Ali-paša Rizvanbegović Stočević, sin Zulfikar-kapetana, rođen je oko 1783. godine. Od 1813. godine, kada postaje kapetan stolačke kapetanije, počinje njegov javni i kulturni rad u Hercegovini. Ali-paša je podigao mnoge zadužbine s ciljem vjerskog i obrazovnog uzdizanja stanovnika Mostara, Blagaja, Foče i drugih hercegovačkih gradova. Između ostalog, uz svoj mekteb na Luci u Mostaru podigao je tekiju nakšibendijskog reda kojem je i sam pripadao.[31]

Za ovu tekiju uvakufio je 1841. i 1842. godine više primjeraka rukopisa koji su, preko Karađoz-begove biblioteke, dospjeli u Gazi Husrev-begovu biblioteku u Sarajevu. U njegovim vakufnamama ne nalazimo traga o uvakufljenju ovih rukopisa, nego za uvakufljenje znamo na osnovu bilježaka koji se nalaze na samim rukopisima. Bilješka o uvakufljenju obično se nalazi na prvoj stranici rukopisa u kojoj se kaže da je rukopis, tražeći Božije zadovoljstvo, uvakufio za biblioteku svoje tekije u Mostaru. Iznad bilješke nalazi se veći pečat ovalnog oblika u kojem se čita: “عبده غالب علي - Njegov rob, Ġālib, ‘Alī.” Pečat je iz 1248/1833. godine.[32]

Struktura knjižnog fonda

Prema popisu knjiga iz decembra 1949. godine Karađoz-begova biblioteka je posjedovala 738 bibliografskih jedinica, od toga 526 rukopisa i 212 štampanih knjiga.[33] Ovaj broj se ne slaže sa podacima Zapisnika o reviziji fonda Gazi Husrev-begove biblioteke, iz 1950. godine, dakle iste godine kada je Karađoz-begova biblioteka uključena u njen fond, prema kojem je sadržavala 552 kodeksa rukopisa i 272 knjige štampane na arapskom, turskom i perzijskom jeziku.[34] Na osnovu baze podataka rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke, do sada je katalogizirano 520 rukopisa iz ove biblioteke u kojima se nalaze 856 djela.

U fondu rukopisa zastupljena su djela iz enciklopedistike, kur’anskih i hadiskih disciplina, dogmatike, zbornika dova, osnova šerijatskog prava, ali i medicine, matematike i drugih naučnih disciplina.[35]

Detaljnijim uvidom u ovaj fond zaključujemo da je Biblioteka posjedovala djela prepisana u trinaestom[36] i četrnaestom stoljeću[37], da su ovdje pohranjeni autografi bosanskih pisaca[38], djela napisana ili prepisana u Karađoz-begovoj medresi[39] kao i drugim medresama Mostara[40], Počitelja[41], Sarajeva[42] i drugih gradova.

Kako smo naprijed spomenuli, Karađoz-begova biblioteka je radila do 1934. godine. Te godine umro je njen posljednji bibliotekar hadži Mehmed-ef Spahić[43], a biblioteka je zatvorena. Nakon prestanka sa radom, biblioteka je bila u dosta lošem stanju. Smještena u neuvjetnim prostorijama, bez naročitog nadzora, bila je izložena opasnosti da je zadesi sudbina mnogih biblioteka i drugih kulturnih ustanova u Bosni i Hercegovini toga perioda.

Pošto su neki naslovi u međuvremenu i otuđeni, a da bi se sačuvao preostali fond, Biblioteka je početkom 1950. godine prenesena i pripojena Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu. Na rukopisima postoje stari brojevi sa oznakom (K). Inventarisana je u knjizi stalnog inventara rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke pod brojevima 3569-4113.

Skoro svi rukopisi Karađoz-begovc biblioteke su kataloški obrađeni i pohranjeni u depoima Gazi Husrev-begove biblioteke. Dio rukopisa je, nekim drugim načinom i putevima završio u drugim ustanovama.

Tako, u Arhivu Hercegovine se nalaze tri kodeksa rukopisa iz ove biblioteke[44] a u Bošnjačkom institutu u Sarajevu[45] poznato djelo Bošnjaka Hasana Imamovića Vodič onome ko želi posjetiti mezar miljenika Gospodara svjetova / دليل المسافرين الي زيارة حبيب رب العالمين / koje je Handžić našao u Karađoz-begovoj biblioteci 1932. godine i spomenuo ga u radu objavljenom u Glasniku Vrhovnog Starješinstva IZ-e.[46]

Ključne riječi: Karađoz-begova biblioteka, rukopisi, Mostar, Šejh Jujo, Admed-aga daru-s-eade, Ibrahim-paša Počiteljac, Počitelj, Derviš-paša Bajezidagić, Ali-paša Rizvanbegović Stočević.

Summary

Manuscripts of the Karadjoz-bey library in Mostar

The founder of the Karadjoz-bey library in Mostar was hadji Muhammed-bey, son of Ebu Sead, known as Karadjoz-bey. Based on his vakufnma from the 977/1570 we could say that he was the biggest endower of Mostar and Herzegovina.

He endowed eleven codices of manuscripts and with vakufnama he prescribed the way of using manuscripts from the Library.

Many other public and private libraries were added to this Library. The most important of these libraries, by their collection and number, were the library from the medresa of Ahmed son of Ali, then darus-seadet, Šejh Jujo’s, Šišman Ibrahim-pasha’s from Počitelj, Ali-pasha Rizvanbegović from the town of Stolac and other libraries. The functioning of this library ended in the year 1934. At the beginning of 1950 the collection of this Library were united with the collection of the Gazi Husrev-bey library in Sarajevo. (552 codices of manuscripts and 272 printed books on Arabic, Turkish and Persian languages).

In the collection of manuscripts of this library could be found encyclopedic works, works on Quran and Hadith, dogmatic, collection of dua, principles of Shari’a law, medicine, mathematics and scientific discipline. Thanks to the Karadjoz-bey Library from Mostar many invaluable works were preserved from perishing.

R-3581, fol. 1a.

R-3777, fol. 1b.

R-3770, fol. 1a.

R-3813, fol. 1b-2a.

R-3871, fol. 1a.

R-3799, fol. 1a.

Osman Lavić, “Rukopisi Karađoz-begove biblioteke u Mostaru”, Anali GHB, Sarajevo, br. XXIX-XXX, (2009), Sarajevo, 2010., str. 142-162.

[1] Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, drugo dopunjeno izdanje. Islamski kulturni centar, Mostar, 2005., str. 107.

[2] Tri prepisa Karađoz-begovc vakufname iz 977/1570. godine nalaze se u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu (Sidžil Vakufnarna I, br. 141, str. 226, te br. 178 i 179).

[3] Osim Karađoz-begove, u Mostaru su, za vrijeme turske vladavine, postojale biblioteke Derviš-paše Bajezidagića, Ćejvan-ćehajina, Ahmed-agina i Ali-paše Rizvanbegovića (Hasandedić, op. cit. str. 100-102).

[4] Muhamed Ždralović, Prepisivači djela u arabičkim rukopisima, Sarajevo, 1988., knj. 1, str. 56.

[5] Vakufnama Mehmeda Ćišića, Sidžil vakufnama GH biblioteke, I, broj 298, str. 49; Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture..., str. 100.

[6] Prijevod vakufname, uz neznatne stilske korekcije, korišten prema: Vakufname iz Bosne i Hercegovine (XV/XVI vijek), Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1985., str. 159-168. Inače, u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu čuvaju se ukupno dva mushafa iz Karađoz-begove biblioteke. Jedan od njih je uvakufio gatački hanedan Derviš Salih-paša (Dedaga) Čengić, sin Ismail-agin, za Karađoz-begovu biblioteku u Mostaru, mjeseca ša'bana 1287/ novembra 1870. godine (R-10139). Vidi više: Kasim Dobrača, „Mushaf porodice Čengića iz Odžaka, Foča“, Glasnik VIS-a, XLI, Sarajevo, (1978)., br. 5, str. 502-504; Osman Lavić, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa, Sarajevo, 2006., sv. XV, str. 20-21.

[7] Al-Kaššāf ‘an ḥaqā’iq at-tanzīl, komentar Kur’ana poznat pod kraćim naslovom Al-Kaššāf što ga je napisao znameniti učenjak mu‘tezilijske provenijencije Abū al-Qāsim Maḥmūd ibn ‘Umar ibn Muḥammad ibn ‘Umar al-Ḫawārizmī, az-Zamaḥšarī, poznat još i pod nadimkom Ğārullāh. Rođen je u mjesecu redžebu 467/1075., a umro 9. zul-hidždžeta (uoči Arefata) 538/12. april 1144. godine. U Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu čuva se ukupno 15 rukopisa Zamaḥšarījeva tefsira. Najstariji među njima je prepisan 10. safera 661/23. decembra 1262. godine, a potječe iz Karađoz-begove biblioteke.

[8] Anwār at-tanzīl wa asrār at-ta’wīl, komentar Kur’ana koji je napisao ‘Abdullāh b. ‘Umar b. Muḥammad b. ‘Alī aš-Širāzī al-Bayḍāwī, rodom iz kasabe al-Bayḍa kod Širaza u Perziji, umro u Tibrizu 685/1286. godine.

[9] Mafātīḥ al-ğinān wa maṣābiḥ al-ğanān, komentar djelu Šir‘a al-islām, koji je napisao Ya‘qub b. Sayyid ‘Alī ar-Rūmī al-Brusawī, umro 931/1524. godine.

[10] Arapsko-turski rječnik. Napisao Muṣṭafā b. Šamsuddīn Aḥmad al-Qaraḫiṣārī al-Aḫtarī, umro 968/1560. godine. U Gazi Husrev-begovoj biblioteci se nalazi više primjeraka rukopisa ovoga rječnika. Jedan od njih (R-7562) prepisan je 962/1554. godine, odnosno za autorova života. Smatramo vjerovatnim da je ovaj primjerak Karađoz-beg uvakufio za svoju džamiju, odnosno biblioteku. Činjenica da je prepisan 16 godina prije pisanja vakufname, da potječe iz Mostara (poklon porodica Riđanović i Velagić) te da se na njemu nalazi bilješka وقف (1. 47b-48a) slična bilješkama na drugim rukopisima Karađoz-begove biblioteke, govori u prilog ovoj pretpostavci. Na 1. 2a nalazi se namjerno brisana bilješka o uvakufljenju.

[11] وقف در كتبخانهء قره كوز محمد بك در موستار - وقف للموستار در قره كوز محمد بك

[12] Više o Derviš-paši Bajezidagiću vidi: Hazim Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima (bio-bibliografija), Sarajevo, 1973., str. 116-129; Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture... str. 100-101; Adnan Kadrić, Muradnama Derviš-paše Bajezidagića, Sarajevo, 2008., str. 41-52; Hasan Nametak, „Vakufnama Derviš-paše Bajezidagića", Narodna uzdanica, kalendar za 1940. godinu, str. 187-192.

[13] Popis djela donosimo onako kako su navedena u vakufnami od 15. ramazana 1010/8. marta 1602. godine (Gazi Husrev-begova biblioteka, Sidžil vakufnama I, br. 147, str. 216) prepis br. 182):

متن المثنوي, الكامل في جلد واحد, حاشية منطق الطير, شرح مثنوي لمولانا سروري بالتمام (الجلد الثالث والرابع والخامس والسادس بخط الشارح المومى اليه والجلد الأول والثاني بخط الاخر), مناقب المولوي (ناظم المثنوي قدس االله سره للافلاكي), شرح المشارق, شرح المصابيح, صدر الشريعة, الدرر والغرر, حاشية التجريد, المطول, شرح الوقاية. شرح العقائد, متن المنار والتلخيص, شرح المنار لابن فرشته, شرح الكافية للهندي, شرح الشافية لجاربردي, شرح قصيدة البردة, شرح المراح, شرح المخمسات. جواهر القرآن, كتاب الفصول, كتاب النصائح, معراج الأعمال, كتاب الأعمال المأجورة في الأدعية المأثورة, شرح المصباح, ثرح العروض لأندلسي, نجاة الذاكرين, متن شرعة الاسلام, مختار الصحاح, درج اللغات, وسيلة المقاصد, تذكرة الأولياء, مرصاد العباد, النفحات لجامي, الرشحات, الكليات السعدي, ثرح الحصن الصين, كلستان, بهارستان, ديوان حافظ, دقائق الحقائق, مناجات سنان ياشا.

[14] Jedan rukopis se nalazi u Arhivu Hercegovine (inv. br. R-559).

[15] Na rukopisu br. R-3769, fol. la, nalazi se bilješka u kojoj se kaže da je vakif u svojoj vakufnami postavio posebne uvjete za korištenje ovoga djela navodeći da ga može koristiti samo muderris i njegov pomoćnik, iz bojazni od oštećenja, da se iz njega ne prepisuje, te da je ovaj peti svezak autograf:

نرط الواقف في وقفيته المعمول بها أن لا يستعمل ولا يتداول هذا الشرح اللطيف العزيز الذي لا ثنى له في الوجود ولا نظير له في العالم الا المدرس الناقل المذكور لا يتجزى ولا يستنسخ منه ولا يستكتب لأنه يندرس ويضيع ويفوت الافادة والاستفادة, وهذا الجلد الخامس بخط شارحه سروري أفندي رحمه الله

[16] Ismet Kasumović: Školstvo i obrazovanje u bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Mostar., 1999, str. 193-194.

[17] Ahmed-aga, još dok je bio dječak, odveden je u Istanbul. Brzo je napredovao na Carskom dvoru. Tako je već 1061/1650. godine imenovan kilerdžibašom a iduće godine postao je carski odobaša, zatim kapu-aga i napokon, 1063/1652. daru-s-seade. Ahmed-agina medresa u Mostaru, za koju su rukopisi uvakufljeni 1064/1653. godine, nije dugo radila. Zatvorena je, najvjerovatnije, zbog nedostatka sredstava za izdržavanje. Njenog osnivača Ahmed-agu iznenada je zadesila smrt u jednoj pobuni u Carigradu 1066/1655. godine, ne ostavivši iza sebe značajniji vakuf za medresu u Mostaru. Pokopan je na groblju na Hajdar-paši. Osim medresu u Mostaru, na Uskudaru je, kao vakuf majke Kerime, sagradio džamiju, a drugu kao svoj vakuf u Čengel-köyu. Više o Ahmed-agi vidi: Mehmed Sureyya, Sicilli Osmani, Istanbul, 1308-16/1890-98., I, 217; Safvet-beg Bašagić, “Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini”, u Izabrana djela, Sarajevo, 1986., knj. III, str. 331-332; Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture... str. 93 i 101-102.

[18] وقفت الله تعالى وقفا صحيحا شرعيا بشرط لا يباع ولا يرهن ولا ينقل من مدرستي الواقعة بقصبهء موستار فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه على الذين يبدلونه إن الله سميع عليم

[19] قد وقف هذا الكتاب صاحب الخيرات والحسنات أحمد اغاء باب السعادت بمدرسته الواقعة في بلدة موستار لسنة أربع وستين وألف

[20] بو تفسير شريفي صاحب الخير قپو اغاسي أحمد اغا حضرتلري موستارده واقع درس عاملغنه وقف ايدوپ نقل وتبديل اولإممسي شرط اتمشدرفمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه على الذين يبدلونه إن الله سميع عليم

[21] Rukopis br. R-2559, vakuf medrese ovoga vakifa bio je u kolekciji biblioteke Elči Ibrahim-paše iz Travnika.

[22] O Šejhu Juji više vidi: Hazim Šabanović, „Mustafa b. Yusuf al-Mostari, POF, VIII-IX, Sarajevo, 1958-9., str. 29-35; Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima..., str. 390-400; Muhamed A. Mujić, „Šejh Jujo (1650-1707) u svjetlu književnoistorijskog materijala“, Zora, počasni broj, Mostar 1968/69., str. 219-300.

[23] O rukopisima Šejha )uje u Gazi Husrev-begovoj biblioteci više vidi: Mustafa Jahić, „Rukopisi djela Šejh-Juje u Gazi Husrev-begovoj biblioteci“, Anali GHB, XI-XII, Sarajevo, 1985., str. 39-54.

[24] هذه النسخة الشريفة بخط المصنف النحرير صاحب التقرير والتحرير المولى العلامة مصطفى أفندي ابن يوسف أفندي المفتي الموستاري أكرمهما خلاق الأسافل والأعالى وقفت مع سائر مصنفاته في البلدة المسماة بموستاو لروحه الشريف غغره الله اللطيف وشرط أنه لا تدفع الى أحد كائنا من كان الأ بشاهد وان يعين إمساكها فلا تمسك اكثر من مدة يمكن استنساخه بل تؤحخذ وتدفع الى آخره ليعم الانتفاع والاطلاع والاجر على الله الكريم انه غغور رحيم سنة تسع عشر ومائة وألف من هجرة من له أعلى الشرف (R-3860, l. 2b)

[25] Šišman Ibrahim-paša bio je ćehaja Ahmed-paše Ćuprilića, a kasnije beglerbeg Halepa (1668.), Egipta (1669.), Šama (1673.) te serdar Bagdada sve do pred smrt (1676.). Više o Ibrahim-paši, njegovoj medresi i biblioteci vidi: Hamdija Kreševljaković, Počitelj na Neretvi, Sarajevo, 1993., str. 16; Hivzija Hasandedić, „Počitelj na Neretvi u doba turske vladavine“, Glasnik VlS-a, Sarajevo, XXXV/1972., br. 10, str. 420; Ismet Kasumović, Školstvo i obrazovanje u bosanskom ejaletu... str. 229; Evlija Čelebi, Putopis: odlomci o jugoslovenskim zemljama, preveo, uvod i komentar: Mehmed Mujezinović, Sarajevo, 1979., str. 461, bilješka 15; Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knj. III, str. 408.

[26] Orijentalni institut je zapaljen 17. maja 1992. godine kada je izgorio kompletan rukopisni fond Instituta.

[27] „Nekoliko rukopisa iz te biblioteke, porijeklom su iz Egipta, a danas se nalaze u Orijentalnom institutu u Sarajevu, a jedan krasan prepis Kur'ana, iste provenijencije, posjeduje Orijentalna zbirka Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu,“ Mujczinovič, Islamska epigrafika..., knj. III, str. 408.

[28] U Arhivu Hercegovine čuva se djelo iz gramatike arapskog jezika Šarḥ al-mirāḥ (Hivzija, Hasandedič, Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa, Mostar, 1977., 541, str. 209).

[29] U zbirci rukopisa Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine nalazi se djelo Al-Ğawāhir at-tafsīr li tuḫfa al-amīr. Djelo je prepisao Ḥasan b. ‘Alī al-‘Imādī u Mekki na vratima Darusselam 6. ramazana 936/4. maja 1550. godine (Rs 552).

[30] U Provincijatu hercegovačkih franjevaca nalazi se jedan rukopis iz gramatike arapskog jezika (Hivzija Hasandedić, Katalog arapskih, turskih i perzijskih rukopisa, Provincijat hercegovačkih Franjevaca u Mostaru, br. 33, u rukopisu).

[31] O njegovoj mladosti ne zna se mnogo. Dosta rano otišao je u svijet da bi se nakon očeve smrti (1805.) vratio u Stolac. Zbog pomirljivog odnosa prema reformama u turskoj vojsci (tanzimat), stavljanja na stranu turske vojske u bitki kod Sarajeva 1852. godine protiv Husein-kapetana Gradaščevića i dobrog poznavanja prilika u Hercegovini, carskim fermanom od 14. januara 1855. godine, Ali-paša Rizvanbegović je imenovan hercegovačkim vezirom, čime je Hercegovinu dobio na upravu. Tokom svoje vladavine doprinio je unapređenju zemljoradnje, voćarstva i stočarstva u Hercegovini te pomagao unapređenje pčelarstva i stočarstva. Sam Ali-paša bio je veoma pobožan čovjek. Pogubio ga je Omer-paša Latas u Banjoj Luci 1851. godine gdje je i ukopan. Više o njegovom životu i djelovanju vidi: Safvet-beg Bašagić, Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, u: Izabrana djela, knj. III, Sarajevo, 1986., str. 343; Ćurić Hajrudin, “Ali-paša Rizvanbegović-Stočević, hercegovački vezir”, Godišnjica Nikole Ćupića, XLVI, Beograd, 1937.. str. 201-296; Hivzija Hasandedić, Spomenici kulture, str. 102; Isti, “Zadužbine Ali-paše Rizvanbegovića na Buni”, Glasnik VIS-a, XXXIX (1976), Sarajevo, br. 1, str. 18-23; Ćurić Hajrudin, “Vakufnama Ali-paše Rizvanbegovića”, Glasnik VIS-a, III (1952), Sarajevo, str. 47-53; Isti, “Husein Bračković o Ali-paši Rizvanbegoviću i njegovom vremenu”, Glasnik VIS-a, V (1954), Sarajevo, br. 4-6, str. 88-92; Kasim Gujić, “Šta je Ali-paša Rizvanbegović uvakufio u prosvjetne i dobrotvorne svrhe”, Gajret, XVIII (1937), Sarajevo, br. 2, str. 20-21; Izet Rizvanbegović, “Vakufname i vasijetnama Ali-paše Rizvanbegovića Stočevića”, POF 52-53/2002-03, Sarajevo 2004., str. 295-328; Hamdija Kapidžić, Ali-paša Rizvanbegović i njegovo doba, Sarajevo, 2001.

[32] هذه الوقف الشريفة مدينهء موستارده انشاسنه موفق اولديغمز تكهء منيفه كتبخانه سنده حفظ اولنمق اوزره رضاء الله تعالى اشبو كتب وقف وتمهير اولندي سنة 1258 (R-4053, fol. la)

[33] Neposredno prije prenošenja Karađoz-begove biblioteke u Sarajevo, izvršen je popis njenog knjižnog fonda. Popis je uradio Bešir Pintul u decembru 1949. godine, a naslovljen je kao “Spisak knjiga Karađoz-begove biblioteke u Mostaru“. Ovaj popis sadrži šest kolona i to: redni broj, naziv djela, ime pisca, sadržaj, rukopis ili štampa i primjedba. Popisani su prvo rukopisi, a zatim štampane knjige. Redni broj u ovom popisu odgovara starom inventarskom broju pod kojim je određena knjiga bila registrovana u Biblioteci. Ovom spisku nedostaju prva dva lista, a čuva se u Arhivu Gazi Husrev-begove biblioteke (Arhiv Gazi Husrev-begove biblioteke, V/1-3). Hafiz Mahmud Traljić je, 1977. godine, u Hadžijskoj džamiji u Sarajevu pronašao inventar knjiga Karađoz-begove biblioteke u Mostaru, koji, najvjerovatnije, nije popis o kojem je ovdje riječ (Fejzulah Hadžibajrić, “O inventarima knjiga Gazi Husrev-begove biblioteke”, Anali GHB, V-VI (1978.), str. 62.)

[34] Vakufska direkcija u Sarajevu je 1950. godine osnovala komisiju za pregled i popis fondova Gazi Husrev-begove biblioteke, u Zapisniku rada ove komisije konstatuje se, nakon navođenja broja knjiga da “od gornjeg broja rukopisa i štampanih djela na istočnim jezicima navedenim pod 1 i 2 otpada na Karađoz-begovu biblioteku, koja je u martu ove godine prenesena iz Mostara u Sarajevo, 552 rukopisa i 272 štampana djela. Ova se biblioteka vodi odvojeno”. (Arhiv Vakufske direkcije u Gazi Husrev-begovoj biblioteci br. 3072; V-8-2.

[35] U Karađoz-begovoj biblioteci je, u odnosu na temu, najviše djela iz jezika (199), slijede: fikh (142), etika (64), tefsir i njiževnost (po 47), akaid (42), logika (41), hadis (40), disputacija (35), fetve (32), usuli-fikh (29), rječnik (24), tesavvuf (20) itd.

[36] R-563; R-3836; R-3838; R-3873; R-3949.

[37] R-478; R-3638; R-3816; R-3819; R-3854; R-3941.

[38] R-4006; 3858; 3855; 3858; 3883; 3940.

[39] R-3785; R-3956.

[40] R-3855; 3915; 3987; 3957.

[41] R-3999.

[42] R-3982,3.

[43] Mustafa Hadžimulić, “Islamske javne zgrade turskog perioda u Mostaru”, Novi Behar, X/19336-37., br. 20-22, str. 274.

[44] R-318, inv. br. 164; R-319, inv. br. 173 i R-369, inv. br. 259.

[45] Fehim Nametak, Salih Trako, Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta, Bošnjački institut, Zurich – Sarajevo, 2003., svezak II, kat. br. 734, str. 82.

[46] Mehmed Handžić, “Nekoliko dragocjenih rukopisa u Karađoz-begovoj medresi u Mostaru”, Glasnik IVZ Kraljevine Jugolavije, II/1934., br. 2, str. 635-636.