Autor: Ilham Puce
Sažetak: Ovaj rad govori o historijatu Sinan-pašine džamije, kao i o trenutnim aktivnostima na njenoj obnovi. U radu su predstavljeni i popratni objekti, koji su bili izgrađeni uz ovu najstariju mostarsku džamiju. Posebno poglavlje ovog rada je izvještaj prof. dr. Envera Imamovića o iskopavanju temelja Sinan-pašine džamije u Mostaru.
Ključne riječi: Sinan-pašina džamija, istraživanje prof. dr. Envera Imamovića, obnova Sinan-pašine džamije.
Uvodna razmatranja
Duhovno nasljeđe predstavlja najznačajniji aspekt u afirmaciji svakog naroda, a vjerski objekti kao najreprezentativniji izraz te duhovnosti imaju posebno značenje. Ta zdanja odraz su stanja duha jednog naroda kroz njegovu historiju. Zato je jasno da džamija u životu muslimana zauzima posebno mjesto i da je ona simbol svih sljedbenika islama. Mostarske džamije bile su i ostale simbol duhovne snage stanovnika Mostara, koji su sljedili i praktikovali islam tokom njegove burne historije.
Mostar je bogat džamijama, koje su raspoređene u svakom dijelu grada i predstavnice su tipičnog otomanskog stila u arhitekturi. Mostarske džamije su živi svjedoci života i kulture osmanskog perioda u Bosni i Hercegovini, ali i nekih drugih perioda, u kojima su Bosnom i Hercegovinom vladale neke druge sile.
Mostarske džamije
Prema podacima kojima raspolažemo na osnovu najstarijeg sačuvanog sidžila mostarskog kadije grad je 1631. godine bio podijeljen na 24 mahale od kojih su se čak 22 formirale oko džamija i po njihovim osnivačima dobile svoja imena.
Mostar je do kraja 16. stoljeća imao formu urbanog naselja u kojem su dominirali minareti brojnih džamija. Najveći broj tih objekata podignut je u 16. stoljeću, kada je Mostar imao najintezivniji privredni razvoj.
Ovaj broj će se povećavati i u kasnijim stoljećima, ali ni približno onom dinamikom kao tokom 16. stoljeća.[1] Broj džamija u određenoj mahali zavisio je od njenog stepena razvijenosti. Sve mostarske džamije građene su od kamena, i to pretežno od miljevine zvane tenelija, koja je veoma podesna za izradu i ornamentisanje.[2]
Tri mostarske džamije su podkupolne (Karađoz-begova, Koski Mehmed-pašina i Nesuh-age Vučjakovića), dok su ostale pokrivene četverostrešnim krovom pod pločom.
Rijeke Neretva i Radobolja prirodno su podijelile Mostar na tri dijela, dok se on već odavno dijeli na deset četvrti od kojih su neke u prvim godinama formiranja Mostara predstavljale zasebne i od njega potpuno odvojene teritorijalne jedinice.
Od tih deset četvrti, šest ih se nalazi na lijevoj obali Neretve: Carina, Brankovac, Sinan-pašina mahala, Grad, Brankovac, Bjelušine i Luka. Na desnoj obali su Podhum, Zahum, Cernica i Ričina.
Prilikom formiranja mahale primjenjivani su određeni arhitektonski principi: usklađenost arhitkture sa prirodnim ambijentom i prilagođavanje arhitekture prema potrebi i mjeri stanovnika.
Svaka stambena cjelina u mahali arhitektonski je oblikovana na način da je imala slobodan pogled na okolicu, a istovremeno je bila zelenom ili zidnom ogradom odvojena od komšija, da bi mogla nesmetano uživati u zelenilu, suncu i svojoj porodičnoj intimi.[3]
Sinan-pašina džamija
Sinan-pašina džamija je jedna od najstarijih džamija koje su izgrađene za vrijeme osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini. Na temelju najstarijeg sačuvanog sidžila mostarskog šerijatskog suda saznajemo da je Mostar 1633. godine bio podjeljen na 24 mahale, a te mahale svoje nazive dobijale su po osnivačima džamija u njima. Po dolasku Turaka prva mahala koja je formirana na području Mostara bila je Sinan-pašina, koja je obuhvatala predio oko Sinan-pašine džamije. U turskim službenim dokumentima pomenutu mahalu kao i džamiju u njoj nazivali su Atik (Stara),
Sinan-pašina džamija prije rušenja
a takav naziv davao se najstarijim džamijama i mahalama jednog mjesta. Dolaskom turske uprave nastao je na tom dijelu grada i trg koji se nazivao “Mejdan”, a on se prvi put u izvorima spominje 1478. godine.
Iz Putopisa Evlije Čelebije saznajemo da je Stara džamija sagrađena 878. hidžretske godine ili 1473. godine. Uz taj podatak, on ističe i tarih iznad ove džamije: “Ko za Božiju ljubav podigne džamiju, neka ga vječno prati milost Božija”[4].
Sinan-pašina džamija bila je sagrađena na Mejdanu, 50 metara od lijeve obale Neretve i oko 300 metara sjeverno od Starog mosta. Nju je podigao hercegovački sandžak-beg Sinan, koji je upravljao Hercegovinom od 1474. do 1475. godine. U prvobitnoj gradnji bila je manjih dimenzija, nije imala munaru, niti ikakvih dekoracija. Poslije je ovu džamiju prepravio i podigao uz nju munaru drugi hercegovački sandžak-beg Sinan-paša Borovinić (1504.-1506.).[5]
Sinan-pašina džamija je predstavljala vrijedan spomenik islamske sakralne arhitekture u Mostaru. Bila je građena od tesanog kamena i prekrivena četverostrešnim krovom pod pločom. Imala je uza se tvrdu i visoku kamenu munaru u koju se ulazilo sa sofa. Slovila je kao najprostranija mostarska džamija. Predanje kaže da je građa za ovu džamiju sječena u Ričini.[6]
Ova džamija doživjela je više adaptacija a posljednju temeljnu imala je 1906. godine, kada je sa nje skinut krov i postavljen novi. Sinan-pašina džamija predstavljala je vrijedan spomenik islamske arhitekture u Mostaru i bila je najprostranija mostarska džamija. Srušena je u noći 29. decembra 1949. godine.
Prateći objekti uz Sinan-pašinu džamiju
Pored džamije na Mejdanu za vrijeme osmanske vladavine podignute su i sljedeće javne zgrade: mehćema (sud), hamam (banja) i kuća za stanovanje šerijatskih sudija.
Mehćema: Od 1473. godine u Mostaru su sjedili naibi fočanskog kadije, a kadiluk je postao poslije 1506. a prije 1519.[7] Prva sudska zgrada u Mostaru je podignuta u mahali Mejdan, u neposrednoj blizini Sinan-pašine džamije. Ta zgrada sagrađena je u prvim danima osmanske vladavine i služila je svojoj svrsi sve do 1833. godine, kada je Ali-paša Rizvanbegović podigao konak na drugo mjesto i u njeg prenio sud i neke druge ustanove. Od te godine u mehćemi na Mejdanu bilo je smješteno vakufsko povjerenstvo i to sve do početka 20. stoljeća. Zgrada se održala kroz vrijeme i doživjela više adaptacija, a danas služi kao privatni stan.
Hamam: Početkom 16. stoljeća hercegovački sandžak-beg Sinan-paša Borović podigao je i jedan hamam u blizini svoje džamije na Mejdanu. Hamam je imao četiri odjeljenja, dva su služila za kupanje, a dva za svlačenje i odmor.[8] Hamam je radio do 1878. godine, i zbog svoje dotrajalosti srušen je 5. septembra 1884. godine.
Dućani: Dućani su podignuti 1895. godine u neposrednoj blizini džamije. Nakon oštećenja u Drugom svjetskom ratu improvizovano su opravljeni i korišteni kao radionica.
Kuća za stanovanje šerijatskih sudija: Uz Sinan-pašinu džamiju i mehćemu, podignuta je i kuća za stanovanje šerijatskih sudija koji su službovali u Mostaru. Na Mejdanu ju je podigao Mustafa Ejubović - Šejh Jujo, mostarski učenjak i muftija. U periodu od 1878. do 1888. godine u ovoj zgradi bila je smještena općinska bolnica, koja u tom periodu nije služila namjenjenoj svrsi. 1960. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture u Mostaru temeljito je popravio zgradu. Između 1980. i 2000. godine zgrada je doživjela više adaptacija.
Današnja obnova Sinan-pašine džamije
Sinan-pašina džamija srušena je u noći 29. decembra 1949. godine. Prema nekim predanjima oficiri JNA zaduženi za njeno rušenje su prilikom miniranja upotrebljavali male količine dinamita tako da se eksplozije skoro nisu čule po Mostaru.
Na inicijativu Medžlisa Islamske zajednice Mostar stručni tim predvođen prof. dr. Enverom Imamovićem detaljnim arheološkim istraživanjem je krajem januara 2009. godine pronašao temelje Sinan-pašine džamije, što je stvorilo pretpostavku za mogućnost njene obnove.
Tokom iskopavanja pronađeni su prvobitni arhitektonski elementi. Također je ustanovljeno da je džamija bila i spaljena jer je tokom radova pronađen sloj od 10-tak centimetara gareži.
Ono što je vidljivo iz otkrivenih temelja jeste činjenica da je džamija veoma prostrana, uzimajući u obzir njene impresivne dimenzije (13,5 x 18,5 m).
Medžlis Islamske zajednice Mostar je planirao još 2010. godine početi s obnovom Sinan-pašine džamije, ali je ta namjena realizovana s Božijom pomoći tek početkom prošle godine. Kamen temeljac za Sinan-pašinu džamiju postavljen je prije godinu dana, 6. februara 2014. godine.
Iz izvještaja prof. dr. Envera Imamovića o arheološkom istraživanju na lokalitetu Sinan-pašine džamije u Mostaru
Iskopovanje ostataka Sinan-pašine džamije u Mostaru izvršeno je tokom januara 2009. godine u organizaciji Medžlisa IZ Mostar. Džamija je postojala sve do 1949. godine kada je do temelja srušena, teren je poravnat i na taj način joj je uklonjen svaki trag. Površina gdje se nalazila pretvorena je u smetljište i parkiralište.
Tako je bilo sve do 2009. godine kada je Medžlis IZ Mostar odlučio da se otkopaju njeni temelji u namjeri da se džamija obnovi.
Zahvaljujući sačuvanim fotografijama na kojima se vidi u punom izgledu, kao i njenom opisu koji je donio Hivzija Hasandedić u knjizi Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, kao i sjećanju nekih Mostaraca koji je pamte iz vremena prije rušenja, nije bilo teško odrediti gdje se nalazila i tu otpočeti s kopanjem. U deset dana rada u cjelosti je otkopana.
Temelji su sačuvani u prosjeku visine cca 0,70 m, širine 0.90 m. Dimenzije objekta su 13,40 x 13,40 m. Ispred ulaza su se nalazile dvije uzdignute sofe između kojih je prolaz širok 1,60 m, popločan velikim kamenim pločama. Dužina džamije sa sofama iznosi 18,50 m.
Sa desne strane od ulaza otkopani su temelji munare dimenzija 3 x 3,5 m. Iz ranijeg opisa zna se da je bila ozidana tesanim kamenom. U nju se ulazilo sa sofa. Od ukrasne arhitekture pronađeno je svega nekoliko kamenih ulomaka koji su pripadali prozorskim okvirima.
Nađeni su i ulomci kamenih ploča sa tragovima plave boje. Unutrašnjost džamije je bila prekrivena slojem gareži debljine cca 10 cm, što upućuje i da je bila spaljena. Otkopani temelji su omogućili da se stekne jasna predstava o dimenzijama i izgledu ove džamije koja u ukupnoj historiji islamske sakralne arhitetkture u Bosni i Hercegovini, a posebno grada Mostara, zauzima važno mjesto. Prvo, riječ je o najstarijoj džamiji u Mostaru, a drugo, po veličini pripada najvećim u zemlji.
Zaključna razmatranja
Bitan segment života muslimana u Mostaru jesu vjerski objekti, kroz koje su uvijek iskazivali svoju pripadnost vjeri, kulturi, tradiciji i izgrađivali svoju ličnost kroz ono što im je nudila Islamska zajednica ovog područja.
Zato su vjerski objekti zauzimali posebno mjesto u životu ljudi ovoga grada, koji su se s poštovanjem odnosili prema njima. Sinan-pašina džamija sigurno zauzima posebno mjesto u životu muslimana u Mostaru, zbog čega je odlučeno da se krene u obnovu ove džamije, koja je bila u određenom periodu jedan od glavnih nosilaca vjerskog života u Mostaru.
Grad Mostar je bio važno središte u doba Osmanske države. U svakoj mahali izgrađene su džamije, koje su u kasnijoj teškoj historiji grada bile uništavane, rušene i spaljivane.
Obnova Sinan-pašine džamije predstavlja jedan izuzetno značajan momenat u novijoj historiji grada Mostara s obzirom da se radi o najstarijoj mostarskoj džamiji. Njena obnova stanovnicima Mostara puno znači i u njima budi posebna osjećanja i emocije.
Ohrabrujuća je činjenica da sadašnja generacija muslimana, svjesna svojih mogućnosti i odgovornosti, želi sačuvati Sinan-pašinu džamiju od zaborava i obnoviti ovo vrijedno kulturno-historijsko blago.
Obnova Sinan-pašine džamije predstavlja značajan korak u procesu očuvanja naše višestoljetne bogate kulturne baštine.
Literatura
- Hasandedić, Hivzija, Mostarski vakifi i njihovi vakufi, Medžlis IZ Mostar, Mostar 2000.
- Hasandedić, Hivzija, Spomenici kulture turskog doba u Mostaru, Islamski kulturni centar, Mostar, 2005.
- Čar-Drnda, Hatidža, Nastanak Mostara, njegov urbani i demografski razvoj do kraja 16. stoljeća, doktorska disertacija Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2008.
- Trbonja, Salih-Sevdi i Eminović, Hasan, Mostarske džamije, Medžlis IZ Mostar, Mostar, 2009.
- Stručno mišljenje prof. dr. Envera Imamovića o arheološkom iskopavanju na lokalitetu Sinan-pašine džamije, pohranjeno u arhivi Medžlisa IZ Mostar
- Evlija Čelebija: Putopis, odlomci o jugoslavenskim zemljama. Preveo i komentar napisao Hazim Šabanović, knjiga II Sarajevo, 1957.
- Luka Grdić-Bjelokostić: Mostar nekad i sad, Beograd, 1901.
- Hamdija Kreševljaković: Banje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1952.
[1] Hatidža Čar-Drnda: Nastanak Mostara, njegov urbani i demografski razvoja do kraja 16. stoljeća, doktorska disertacija, str. 80., Sarajevo, 2008.
[2] Hivzija Hasandedić: Spomenici kulture Turskog doba u Mostaru, Islamski kulturni centar, Mostar, 2005.
[3] Hatidža Čar-Drnda: Nastanak Mostara, njegov urbani I demografski razvoj do kraja 16. Stoljeća, doktorska disertacija, str. 58., Sarajevo, 2008.
[4] Evlija Čelebija: Putopis, odlomci o jugoslavenskim zemljama. Preveo i komentar napisao Hazim Šabanović, knjiga II Sarajevo, 1957. god, str 245.
[5] Dr. C. Truhelka: Tursko-slovjenski spomenici dubrovačke arhive, Sarajevo 1911. god, str. 218.
[6] Luka Grdić-Bjelokostić: Mostar nekad i sad, Beograd, 1901., str.13
[7] Hamdija Kreševljaković: Banje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1952. str. 88.
[8] Arhiva Vakufskog povjerenstva u Mostaru, akti broj 7 i 19/1885 (u Arhivu Mostara). Zemljište na kome se nalazio hamam upisano je u gr. ul. br. 3149 k. čest. br. 27/36 i zapremao je, zajedno sa baščom uza nj, površinu od 752 km2.
Glasnik Rijaseta IZ u BiH, broj 7-8, Sarajevo, 2015, str. 763-770.
